door Lode Melis
Ons vorig weetje ging over een figuurtje van Jeroen Bosch dat Pieter Bruegel natekende. We vertelden ook dat Bruegel werkte voor de winkel van Hieronymus Cock die prenten en gravures verkocht. Cock had een gat in de markt ontdekt. Hij liet zijn graveurs afbeeldingen maken van bekende schilderijen, dan kon iedereen die kopen en bekijken.
Nu maak je een foto van een schilderij met je smartphone en je stuurt die de halve wereld rond. Maar dat was er nog niet in de zestiende eeuw. Je moest de tekening graveren in een koperplaat. Die plaat werd ingeïnkt en dan kon je daar een aantal exemplaren van printen.
‘De kruisafneming’ van Rogier van der Weyden, geschilderd in 1443. Hieronymus Cock liet een prent van dit werk graveren in 1563. De achtergrond veranderde wel in een landschap. De koperplaat werd natuurlijk met de gegraveerde kant op het blad gelegd om te printen. Daarom staat de afbeelding in spiegelbeeld.
Er was veel vraag naar werken van Jeroen Bosch. De schilder was al in 1516 overleden maar de mensen waren nog altijd dol op zijn afbeeldingen van duiveltjes en monstertjes. Die prenten verkochten heel goed.
In 1557 bracht Hieronymus Cock een prent uit die De grote vissen eten de kleine heette. Er stond onder dat het een gravure was naar een tekening van Jeroen Bosch. En inderdaad, je ziet vliegende en wandelende vissen en nog van die vreemde bangelijke wezens waar Bosch voor bekendstond.
De gravure van Cock waaronder staat dat ze gemaakt is naar een tekening van Jeroen Bosch: ‘Hieronimus Bos inventor’.
De originele tekening is bewaard gebleven; en wat zien we daarop? Die tekening is helemaal niet ondertekend door Jeroen Bosch maar door Pieter Bruegel. Hij zette er ook de datum bij: 1556, precies een jaar voordat Cock de prent liet graveren. Dat was natuurlijk niet erg netjes maar Bruegel was toen nog niet zo bekend en de naam Jeroen Bosch verkocht beter!
Later zal op alle gravures waarvoor Bruegel de ontwerpen maakte, zijn eigen naam komen. Maar de mensen bleven hem de tweede Jeroen Bosch noemen.
De originele tekening met de handtekening van Bruegel en de datum 1556.
Tien jaar later, in 1566 was Bruegel wel bekend en toen schilderde hij De val der opstandige engelen. Op dit schilderij zie je heel goed de invloed van Jeroen Bosch op het werk van Pieter Bruegel.
Het is een Bijbels thema. Lucifer was eerst een engel zoals alle anderen. Maar hij wilde de baas spelen en samen met nog een heleboel andere engelen plande hij een opstand. Maar dat mislukte. Lucifer werd met zijn hele bende de hemel uitgeknikkerd door de engelen die trouw bleven aan God. Zo ontstonden de duivels uit de hel.
De val der opstandige engelen, Pieter Bruegel, 1566.
Dat moment schilderde Bruegel. Hij deed het zo goed dat zelfs Jeroen Bosch ervan zou schrikken. We zien het moment waarop de opstandige engelen veranderen in duivels. De aartsengel Michael voert de goede engelen aan. Hij draagt een gouden harnas en een wapperende blauwe mantel die prachtig geschilderd is. De andere engelen zijn in het wit gekleed en blazen ten aanval op hun bazuinen of hakken er mee op los.
Let op enkele details. We zien een opstandige engel die langzaam ontpopt in een duivel. We zien hem op de rugzijde met vlindervleugels, zoals een rups ontpopt tot vlinder, maar dan een hele kwaaie. Het monstertje met de lange rode muts schrikt zich rot en ook andere gevallen engelen kijken met open mond toe. Ze beseffen nog niet dat ze zelf al veranderd zijn in afschuwelijke duivels. Grappig is het monstertje in de linkerbenedenhoek dat een wind laat. Rechts bovenaan zien we een duivel ontstaan omringd door vliegen. Het is Beëlzebub, de heer van de vliegen. Het is een Bijbelse spotnaam voor de Oud-Syrische god Baäl, die ook Baäl-Zebul genoemd werd, wat in het Hebreeuws heer van het huis betekent. Als je daar Baäl-Zebub van maakt dan wordt dat de heer der vliegen, Beëlzebub dus. Ergens anders zie je een kikkermonster dat zijn buik openrukt om de kikkerdril naar buiten te laten stromen.
Monsters en duivels in alle soorten! Let op het schijtende monstertje links onderaan, Beëlzebub rechts bovenaan en de kikkerduivel.
Dit was behoorlijk creepy hé. Kijk toch maar eens onder je bed voor je gaat slapen …
Volgende keer vertellen we over de reis van Pieter Bruegel naar Italië. Die maakte een grote indruk op hem en dat zie je in andere tekeningen en schilderijen.
© Lode Melis
