Door Lode Melis
Hierboven zie je een klotendolk.
Waarom dit ding zo heet is nogal duidelijk als je de foto goed bekijkt. Het handvat lijkt op een piemel.
Dolken van alle soorten werden in de middeleeuwen en ook later, niet alleen gebruikt om mee te vechten. De meeste mensen hadden er een aan hun gordel hangen en meestal gebruikten ze die gewoon aan tafel om vlees mee te snijden.
Weet je nog dat we een tijd geleden vertelden over het schilderij De Marskramer van Jeroen Bosh? Ook hij heeft een dolk bij; het is een klotendolk.
Een benaming die wat deftiger klinkt is nierdolk (omdat hij wat naar achter aan je gordel hing, ter hoogte van je nieren).
De Marskramer, Jeroen Bosch (ca. 1500), met een uitvergroting van de klotendolk (Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam.)
We hebben al eens verteld dat mensen vroeger helemaal niet zo preuts waren en dat kan je ook zien op oude schilderijen. Soms valt het niet direct op. Kijk maar eens naar het schilderij Boerengezelschap bij de haard van Pieter Aertsen uit 1556. Het lijkt allemaal heel onschuldig maar eigenlijk staat dit schilderij vol met schunnige symbolen! Let eens op het meisje dat naar de klotendolk grijpt. Wat dat eigenlijk betekent zie je op een detail van het gezelschap dat buiten aan de deur staat. Een vrouw grijpt naar de piemel van de man naast haar! Achter het jongetje bij de haard zijn twee broodjes en een worst zo neergelegd dat ze op een piemel met een balzak lijken. Op de grond liggen mosselschelpen en die stonden toen symbool voor een vagina.
Boerengezelschap bij de haard’, Pieter Aertsen, Museum Mayer van den Bergh, Antwerpen (foto: Michel Wuyts).
Meer dan een eeuw voordien, rond 1410, werd het gebedenboek van de Franse hertog Jean de Berry, versierd met schitterende miniaturen. Zo’n handschrift met gebeden noemde men toen een getijdenboek. De miniaturen werden getekend en ingekleurd door Herman, Paul en Johan van Lymborch. Het handschrift heet officieel Les Très Riches Heures du duc de Berry en het wordt nu beschouwd als het hoogtepunt van de middeleeuwse miniatuurkunst. De kalenderminiaturen zijn het bekendst.
Op die van de maand januari is het volop feest. Maar ook hier is er weer iets eigenaardigs te zien. Twee bedienden dragen een klotendolk. Hangt het handvat van de dolk bij de man in het blauw toevallig op de plek van zijn piemel? Of is dit een ondeugend grapje van de miniaturisten?
'Les Très Riches Heures du duc de Berry', kalenderminiatuur, januari (musée Condé, Chantilly, Frankrijk).
Maar de kalenderminiatuur van februari laat nog iets anders zien. Hier zitten mensen hun hele blote onderlichaam te warmen bij de open haard! Middeleeuwers hadden er niet het minste probleem mee om mensen in hun blootje af te beelden. Het is wel een beetje vreemd om dergelijke afbeeldingen in een gebedenboek aan te treffen.
Rare jongens hé die middeleeuwers!
‘Les Très Riches Heures du duc de Berry’, kalenderminiatuur, februari (Musée Condé, Chantilly).